मिलन उपाध्याय

प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिनमा मनाइने ऋषितर्पणी, रक्षाबन्धन , जनै पूर्णिमा एवं क्वाटी पुर्जीमा आज मनाइँदैछ । मधेश क्षेत्रमा दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइको नाडीमा दीर्घायु तथा सुस्वास्थ्यको कामना गर्दै राखी बाँध्दै रक्षा बन्धन पर्व धुमधाम साथ आज मनाइरहेका छन् ।

रक्षाबन्धन हिन्दू धर्ममा विशेष महत्व राख्ने पर्व हो, जुन भाइबहिनी वा दिदीभाइको सम्बन्धलाई सम्मान गर्न र बलियो बनाउन मनाइन्छ। यस पर्वमा, बहिनीले आफ्ना भाइको नाडीमा राखी बाँधेर उसको दीर्घायु, सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्छिन्। यस बदलीमा, भाइले बहिनीको सुरक्षाको वाचा गर्छ र उसको जीवनभरि रक्षा गर्ने प्रतिज्ञा गर्छ।

यो पर्वको ऐतिहासिक, धार्मिक, र सांस्कृतिक महत्व पनि छ। हिन्दू धर्मका विभिन्न पौराणिक कथाहरूमा, जस्तै महाभारतमा द्रौपदीले श्रीकृष्णलाई राखी बाँधेको कथा उल्लेख गरिएको छ। रक्षाबन्धन सम्बन्धको महत्व, प्रेम, र एकतामा आधारित पर्व हो, जसले भाइबहिनीबीचको स्नेह र आपसी सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउँछ।

जनै पूर्णिमा हिन्दू धर्ममा महत्त्वपूर्ण धार्मिक पर्व हो, जुन श्रावण शुक्ल पूर्णिमाको दिन मनाइन्छ। यस पर्वलाई “रक्षाबन्धन” र “ऋषि तर्पणी” पनि भनिन्छ। जनै पूर्णिमा मुख्यतः ब्राह्मण, क्षत्रिय, र वैश्य वर्णका मानिसहरूले आफ्नो पुरानो जनै ( यज्ञोपवीत ) फेर्ने पर्वको रूपमा मनाउँछन्। जनै एक पवित्र धागो हो, जसलाई धार्मिक दृष्टिकोणले पवित्र मानिन्छ। यो धागो तीन शिराबाट बनेको हुन्छ, जसले त्रिदेव ( ब्रह्मा, विष्णु, महेश ) अथवा त्रिराज्य (सत्त्व, रज, तम ) को प्रतीक मानिन्छ। जनै फेर्दा मानिसहरूलाई आफ्नो पुराना पापबाट मुक्त भई नयाँ जीवनको सुरुवात गर्ने अवसरको रूपमा लिइन्छ ।

यस दिनमा ऋषि तर्पणी गर्ने परम्परा पनि छ। ऋषि तर्पणी भनेको प्राचीन ऋषिहरूलाई जल अर्पण गरेर उनीहरूको सम्मान र आशीर्वाद प्राप्त गर्ने परम्परा हो। यस दिनमा पितृहरूको पूजा गर्ने र उनीहरूको आत्माको शान्तिको लागि तर्पण गर्ने चलन छ।  नेपालमा जनै पूर्णिमा विविध समुदायहरूमा विभिन्न रूपमा मनाइन्छ। तराईमा यो पर्वलाई “रक्षाबन्धन” भनेर चिनिन्छ र उत्तर भारतमा पनि यसलाई विशेष रूपमा मनाइन्छ। यस दिनमा विभिन्न जातजातिका मानिसहरूले आफूसँग सम्बन्धित धार्मिक तथा सांस्कृतिक परम्पराहरू अनुसार पूजा- अर्चना गर्छन्। समग्रमा, जनै पूर्णिमा धार्मिक आस्था, पारिवारिक सम्बन्ध, र सांस्कृतिक परम्परालाई सम्मान गर्ने पर्व हो।

जनै पूर्णिमामा क्वाति खाने परम्परा 

जनै पूर्णिमामा क्वाति खाने परम्परा विशेषतः नेपालमा प्रचलित छ। क्वाँटी भनेको नौ प्रकारका गेडागुडीको मिश्रणबाट तयार पारिएको परिकार हो। जनै पूर्णिमामा क्वाँटी खाने चलनका पछाडि धार्मिक, सांस्कृतिक, र स्वास्थ्यसम्बन्धी कारणहरू छन् ।  क्वाति विभिन्न प्रकारका गेडागुडीहरू, जस्तै मुगी, मास, चना, केराउ, सिमी, बोडी, भटमास, आदि मिसाएर बनाइन्छ। यी गेडागुडीलाई पहिले अँकुरित गरिन्छ र त्यसपछि पकाएर क्वाँटी बनाइन्छ। अँकुरित गेडागुडीहरूमा पोषक तत्त्वको मात्रा बढी हुन्छ। क्वाँटी प्रोटीन, भिटामिन, खनिज, र फाइबरको राम्रो स्रोत हो, जसले शरीरलाई आवश्यक ऊर्जा र पोषण प्रदान गर्छ। विशेष गरी वर्षाको मौसममा, जहाँ मानिसहरूलाई शरीरलाई ताजगी दिने खाना आवश्यक पर्छ, क्वाँटीले स्वास्थ्य सुधार्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

जनै पूर्णिमा श्रावण महिनाको अन्त्यमा पर्दछ, जुन समय मानो वर्षाको मौसमको चरम समयमा हुन्छ। यो समयमा शरीरमा रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता घट्ने सम्भावना हुन्छ, जसका कारण रोगहरू फैलन सक्ने खतरा पनि रहन्छ। क्वाँटीको पोषणले शरीरलाई बलियो बनाएर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा सुधार ल्याउन मद्दत गर्छ।

नेपालको मौसमी पर्वहरूको परम्परामा खानेकुराको विशेष महत्त्व हुन्छ। जनै पूर्णिमा, जसलाई ‘क्वाँटी पूर्णिमा’ पनि भनिन्छ, यो समयमा क्वाँटी खाँदा परिवार र समाजमा शुभताको भावना फैलिन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ। अँकुरित गेडागुडीहरू अंकुरणको प्रतिक हो, जसले नयाँ जीवनको शुरुवात, वृद्धि, र समृद्धिको प्रतिकको रूपमा हेरिन्छ। यो परम्पराले परिवारमा समृद्धि र सम्पन्नता ल्याउने विश्वास गरिन्छ।  जनै पूर्णिमामा क्वाँटी खाने परम्परा स्वास्थ्य, धर्म, र संस्कृतिको संगम हो, जसले मानिसहरूलाई शारीरिक रूपमा बलियो बनाउनुका साथै धार्मिक आस्थालाई पनि सुदृढ गर्छ।

जनैकाे शास्त्रीय महत्व के छ ?

वैदिक सनातन वर्णाश्रम धर्म मान्ने तागाधारी जातिहरूले अघिल्लो दिनदेखि नै चोखोनितो गरी एक छाक खाने, त्यस दिन बिहानै नित्यस्नान, प्रातःसन्ध्योपासना गरी सम्भव भए मध्याह्नमा नदी, तलाउमा गई सम्भव न भए घरकै पवित्र जलले अपामार्ग, गाईको गोबर तथा चोखो स्थानको माटो कुशपानी आदि लगाई विधिपूर्वक श्रावणी निमित्तक मध्याह्न स्नान, सन्ध्योपासना आदि सम्पन्न गर्दछन्।

त्यसपछि जौ तिल कुश साथमा लिई अविच्छिन्न वंशपरम्परा जोगाएका उपाध्याय वैदिक ब्राह्मणहरूलाई गुरु थापी विधिपूर्वक आफ्ना शाखाका वेद-वेदांगको पाठ गर्दछन् वा सुन्छन्। त्यसपछि आ-आफ्ना गोत्र, प्रवर र ऋषिगणहरूको तथा वर्तमान समयका अरुन्धतिसहित सप्तर्षिमण्डलको विधिपूर्वक पूजा गरी ऋषितर्पणी,यज्ञोपवीताभिमन्त्रण (जनै मन्त्रने काम)गर्दछन्। वैदिक ग्रन्थअनुसार जनैलाई ‘ब्रह्मसूत्र’ अर्थात वेदोक्तकर्म सम्पादन गर्न र वेदाध्ययन गर्ने अधिकार प्राप्तिका लागि धारण गर्न मन्त्रिएको धागो भन्ने बुझिन्छ। शिखाहरूमध्ये एउटा जनैका शिखामा रहेका तीन डोरालाई ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वर तथा अर्को जनैका शिखामा रहेका तीन डोरालाई कर्म, उपासना र ज्ञानका प्रतिकहरूको योग मानिन्छ।

जनैकाे व्यावहारिक/वैज्ञानिक महत्व पनि रहेको छ । जनै धारण गर्नाले चञ्चल चित्तलाई वशमा राख्न सकिने तथा व्यक्तिमा सद्गुणकाे विकास हुने विश्वास गरिन्छ । काम, क्रोधजस्ता नकारात्मक आवेगहरुमा नियन्त्रण राख्न सजिलो हुने विश्वास समेत गरिन्छ।

जनै धारण गर्नाले आयु, बुद्धि, तेज र बलको श्रीवृद्धि हुने तथा यसमा प्रयुक्त हुने डोराग्रन्थ र शिखाले ज्ञान र जीवनबारे सही मार्गमा लैजान सहयोग गर्छ। अज्ञानवश वा भूलवश गरेका दोषयुक्त कृत्यहरुको प्रायश्चित्तका लागि र भविष्यमा त्यस्ता गल्तीहरु नदोहोर्याई सत्मार्गमा अभिप्रेरित हुन समेत जनैपूर्णिमाकाे दिन विधिपूर्वक जनैधारण गरिन्छ। जनै लगाउनाले हृदय रोगको सम्भावनालाई समेथ कम गर्ने मत रहेकाे पाइन्छ।

कहिलेदेखी सुरुभयो जनै लगाउने प्रचलन ?

जनै लगाउने प्रचलनको सुरुवात कहिलेदेखि भयो भन्ने कुराको ठ्याक्कै प्रमाणित तिथि छैन, तर यो परम्परा धेरै पुरानो हो र वैदिक कालदेखि नै प्रचलित भएको विश्वास गरिन्छ।  वैदिक कालमा, जनै लगाउने प्रचलनलाई यज्ञोपवीत संस्कारको एक महत्त्वपूर्ण अंग मानिन्थ्यो। यज्ञोपवीत संस्कार ब्राह्मण, क्षत्रिय, र वैश्य वर्णका पुरुषहरूले आफ्नो बाल्यावस्थाबाट वयस्कतामा प्रवेश गर्दा गर्ने एउटा पवित्र संस्कार हो। यस संस्कारमा उनीहरूलाई पवित्र जनै धारण गराइन्छ, जसलाई शुद्धता, धार्मिकता, र कर्तव्यको प्रतीक मानिन्छ।

यज्ञोपवीतको महत्त्व वेदमा पनि वर्णन गरिएको छ। यो संस्कारका माध्यमबाट बालकहरूलाई वैदिक शिक्षा, धार्मिक कर्तव्य, र समाजमा उनीहरूको जिम्मेवारीको बारेमा सचेत गराइन्छ। जनैले त्रिदेव (ब्रह्मा, विष्णु, महेश) वा त्रिगुण (सत्त्व, रज, तम) लाई प्रतिनिधित्व गर्छ, र यसले धारण गर्ने व्यक्तिको जीवनमा धार्मिकता, अनुशासन, र नैतिकताको पालनाको प्रतीकात्मक अर्थ राख्छ। यस परम्पराको उद्देश्य धार्मिक आस्था, पवित्रता, र समाजिक जिम्मेवारीको पालनालाई प्रवर्द्धन गर्नु हो, र यो प्राचीन कालदेखि नै हिन्दू समाजमा गहिरो रूपमा जरो गाडेको छ।